پنجشنبه شب گذشته، آی فیلم «شعله‌ور» حمید نعمت الله را روی آنتن برد.
«شعله‌ور» را می توان شخصیت محورترین فیلم نعمت الله هم دانست. فیلم از این حیث با رگ خواب نزدیکی بیشتری دارد؛ نه از حیث موضوع و موقعیت که از حیث شخصیت محور بودن. در رگ خواب با شخصیت محوری یک زن مواجه هستیم که در بستر بی اعتمادی و افسردگی دچار آسیب می شود و در شعله ور با مردی که دچار خودویرانگری شده است.
در هر دو فیلم البته سویه روانشناختی قصه پررنگ بوده و شخصیت اصلی داستان به نوعی روانکاوی بصری می شود. آنچه باید در بازنمایی این فیلم مد نظر داشت، تفکیک و تمایز روانشناسی و اخلاق است. فیلمساز بی پرده و مبتنی بر رویکرد و تحلیلی روانشناختی به بازنمایی رفتاری شخصیت اصلی خود دست زده است؛ از این رو شعله ور را بیش از هر عنصر دیگری باید در نسبت با فرید با بازی خوب و متفاوت امین حیایی مورد تحلیل قرار داد. مردی که در میانسالی و در یک تجربه شکست خورده فردی، دچار بحران های رفتاری می شود و نمی تواند حسرت و حسادتی را کنترل کند که از درونش شعله ور شده است.
«شعله‌ور» را می توان بر مبنای نظریه «ناکامی- پرخاشگری» در روانشناسی تبیین کرد که بر مبنای آن شکست های پی درپی در نهایت منجر به یک خشم نهادینه شده می شود. این خشم نهادینه یا خود را در انتقام گیری و بروز انفجاری سرخوردگی ها نشان می دهد، یا در افسردگی که یک خشم درونی است؛ با خشونت علیه خویش. وقتی زمینه های خودشکوفایی فراهم نیست یا توانمندی لازم برای تحقق فردیت در خود فرد وجود ندارد، زمینه های خود ویرانگی فراهم می شود؛ تخریبی که حتی ممکن است خودآگاهی نسبت به آن وجود نداشته باشد.
شعله ور روایت این خود ویرانگری است. با خودویرانگری در شعله ور، هم فیلمساز و هم قهرمانش که البته در اینجا کسوت ضد قهرمان به تن دارد، صادقانه مواجه می شوند و از بیان آن ابایی ندارند. تک گویی های شخصی و درونی امین حیایی، مونولوگ را با دیالوگ های برساخته از همین جنس در هم ترکیب می کند، این شیوه از گفتار با گفتمان قصه مماس می شود و در نهایت به رمزگشایی از شخصیت پیچیده اما در عین حال ساده شخصیت اصلی کمک می کند.
با تماشای شعله ور می توان مواجهه ای بی تعارف با «شخصیت سایه‌ای» و «سایه‌های شخصیتی» خویش پیدا کرد و به جای توجیه های اخلاقی، به تفسیرهای روانشناختی از آن دست یافت. شعله ور یک قصه فرا اخلاقی است که خیلی عریان و بدون قیدهای اخلاقی با خباثت آدم رو به رو می شود و آن را در اضمحلال و استحاله روانی شخصیت اصلی قصه اش روایت می کند. این اضمحلال شخصیت و حرکت تدریجی به قهقرا رفتن، تقریبا در تمام فیلم های نعمت الله دیده می شود، منتها موقعیت ها و دلایل آن متفاوت است. در شعله ور ما با شکل تازه ای از شخصیت یک معتاد و حتی بازنمایی اعتیاد مواجه هستیم. فیلم با نفوذ کردن در دنیای درونی این کاراکتر تلاش می کند تا از زاویه دید یک معتاد به زندگی و مناسبات برساخته آن بنگرد.
بیشتر بخوانید:
تیزر جدید فیلم «شعله‌ور» رونمایی شد
پوستر فیلم سینمایی «شعله ور» رونمایی شد
در واقع شخصیت اصلی فیلم هم واجد یک ضعف روانشناختی به اسم اعتیاد است و هم یک ضعف اخلاقی به اسم حسادت. این دو ضعف روانشناسی و اخلاقی به مثابه نیاز اصلی فیلمنامه پایه ریزی می شود تا در نهایت شاهد تغییر و تحولاتی باشیم که شخصیت اصلی آنها را در پی جبران یا مقابله و حتی مواجهه با این ضعف ها تجربه می کند. بدون تردید یکی از نقاط قوت این فیلم که فیلمی شخصیت محور است، بازی خوب و متفاوت امین حیایی است که برای اولین بار همکاری با نعمت الله را تجربه می کند.
فیلم شعله‌ور حمید نعمت الله از این حیث فیلم قابل تاملی است که هم به تجربه های روانشناختی فرد معتاد توجه کرده و هم آن را در نسبت با سلامت اجتماعی، مورد بازاندیشی قرار می دهد. هم از حیث سینمایی و هم از منظر سلامت، شعله ور واجد یک قهرمان یا شخصیت محوری نامتعارف است. این ویژگی موجب شده تا کاراکتر معتاد نیز در این فیلم در روایتی نامتعارف به تصویر کشیده شود. این البته به معنای روایت وارونه از اعتیاد نیست. فیلمساز به جای بازنمایی بیرونی اعتیاد و قضاوت اخلاقی و اجتماعی درباره او به روایت روانکاوانه تجربه های ذهنی- رفتاری شخص معتاد دست می زند. او تلاش می کند اضمحلال و فروپاشی یک فرد معتاد را به تصویر بکشد که دچار طرد اجتماعی و تنهایی عاطفی شده است؛ تصویری از درون و زاویه دید یک معتاد به خودش و مسئله اعتیاد.
این رویکرد کمک می کند تا نوعی کالبدشناسی ذهنی- روانی فرد معتاد از طریق سینما امکان پذیر شود. با چنین رویکردی، مخاطب به جای سرزنش یا پس زدن قهرمان قصه و تقلیل آن به یک ضدقهرمان، از زاویه دید یک معتاد به زندگی و حتی اعتیادش نگاه می کند. همچنین به تصویر متفاوت و تاویل متفاوت برساخته از این تصویر درباره اعتیاد دست می یابد.
این شیوه روایت، با تکنیک های روان درمانی در حل معضل اعتیاد مماس است. چه بسا می توان گفت که زبان سینما را به زبان سلامت و تحلیل های سلامت محور به اعتیاد نزدیک کرده است؛ به عبارت دیگر فیلمساز در اینجا در مقام یک پزشک قرار می گیرد که به جای انگ زدن یا محکوم کردن بیمار خود، به دنیای درونی او راه پیدا کرده و در یک درمان همدلانه به تشخیص ریشه های درد دست می یابد.
شعله ور را از حیث گفتمان سلامت، می توان فیلمی روانکاوانه درباره اعتیاد دانست. فیلم تلاش می کند تا درونیات پیچیده و پرکشمکش یک معتاد را نسبت به رنج اعتیاد به تصویر بکشد؛ اینکه چگونه اعتیاد در یک اضمحلال و استحاله شخصیتی- اخلاقی به شعله ور شدن طغیان های مخرب در درون شخص معتاد منجر شده و دامنه آن به اجتماع گسترده می شود. ضمن اینکه نقش «پدری» را در نسبت با اعتیاد مورد توجه قرار داده و از این زاویه نیز به روان رنجوری های یک معتاد می پردازد.
با این حال نباید شعله ور و شخصیت اصلی آن را در یک نگاه تحلیلی، صرفا به اعتیاد و پیامدهای آن تقلیل داد. اگرچه فیلم فرد معتاد را در کانون مرکزی قصه و تحلیل خود قرار می دهد؛ اما روایت و تفسیری است که از یک فرد شکست خورده به هر دلیلی ترسیم می کند. به عبارت دیگر شعله ور روانکاوی بصری افراد شکست خورده است.
*به قلم سید رضا صائمی برای وبسایت آی‌فیلم
/ س م
